Janusz Korczak i instytucje oparte na podmiotowości

Wojciech Lasota
Fundacja Korczakowska

Janusz Korczak¹ to pseudonim literacki Henryka Goldszmita (ur. 1878 lub 1879, zm. 1942, zamordowany przez nazistów), który był m.in. działaczem społecznym, pisarzem, publicystą, lekarzem i myślicielem, jak też prowadził wyjątkowe w swoich założeniach instytucje społeczne, m.in. Dom Sierot² dla dzieci żydowskich (1912-1942).

Instytucje definiowane są bardzo różnie, w tym tekście rozumiem je przede wszystkim jako organizacje, takie jak na przykład szkoła czy organizacja pozarządowa. Dziecko jest pełnoprawną istotą ludzką³, „równo nam wartościowym człowiekiem”⁴, napisał Korczak w 1939 roku, a głosił już od końca XIX wieku. Wyciągnął z tego daleko idące konsekwencje, budując według tej interpretacji⁴ wyjątkowe instytucje. Ich działanie było oparte na szacunku do podmiotowości wszystkich ludzi z nimi związanych, rozumianej jako poczucie i możliwość intencjonalnego, realnego wpływu na swoje własne życie i otoczenie.

Czy moją instytucję mogę oprzeć na podmiotowości? „Nie wiem i wiedzieć nie mogę”, żeby zacytować Korczaka⁵. Ale jest sposób na to, żeby to sprawdzić. Zapraszam do przeczytania tekstu „W starej i nowej Europie”⁶, zawierającego między innymi ćwiczenia ułatwiające refleksję nad podmiotowością⁷; a następnie do rozważenia następujących kwestii:

---

1.

Czy czujesz się traktowana/y podmiotowo w swojej pracy? Czy podmiotowo traktujesz innych pomimo tego, jak działa Twoja instytucja, czy dzięki temu?

2.

Zbliżasz się do działania w oparciu o podmiotowość za każdym razem, gdy:

• masz świadomość i widzisz po efektach, że Twoją intencją jest szacunek dla podmiotowości ludzi, którzy Cię otaczają;
• jesteś otwarty/a na autentyczne rozmowy, które nie są tylko odgrywaniem ról (np. nauczycielka/nauczyciel – uczennica/uczeń);
• Twoje umowy z grupą traktujesz jak zapis porozumienia między równoprawnymi stronami, a nie narzędzie Twojej kontroli;
• używacie jasnego języka i wyjaśniacie sobie sytuacje, a ewentualne niejasności nie są wynikiem manipulacji.

3.

• Informacje, którymi się dzielicie, są jawne, czyli dostępne dla wszystkich. Jawne są też granice Waszych relacji i wiadomo, jakie zachowania je naruszają. Na ile to możliwe, każda osoba powinna mieć dostęp do wiedzy na temat wydarzeń istotnych dla całej grupy i okoliczności ich powstawania po to, by móc lepiej zrozumieć ich konsekwencje. Wreszcie jawne powinny być decyzje osób zarządzających tym, dlaczego i do jakich informacji poszczególne osoby powinny mieć dostęp.
• Osoby w klasie/grupie czują się odpowiedzialne nie tylko za zadania, ale za całość swojego funkcjonowania, w tym samopoczucie oraz inicjowanie rozmów na temat swoich trudności czy wyzwań.
• Występują także z różnymi inicjatywami, wolne od lęku przed potencjalną karą z tego powodu.

---

Przeciwieństwem podmiotowości jest traktowanie przedmiotowe. Przejawia się ono – czy to w szkole, czy podczas wymiany – w różnych formach przemocy. Może to być nieliczenie się z czyimś zdaniem, preferencjami czy ograniczeniami, jak również takie zarządzanie instytucjami i sytuacjami, w którym jednostka lub grupa odgrywa tylko rolę trybika w maszynie. Właśnie dlatego tak ważne jest szukanie inspiracji oraz budowanie środowiska pracy, w którym nasze dążenia będą rozumiane i wspierane.

Poszukując podmiotowości, wciąż się mylimy i właśnie ta droga jest (niestety?) jedyną właściwą. „Gubisz się? Pamiętaj, że nie jest hańbą błądzić w przeolbrzymim lesie życia.”⁸

• 1 Por. A. Witkowska-Krych: Patroni naszych ulic. Janusz Korczak (PDF), Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu & Muzeum Warszawy, Warszawa 2015.
• 2 J. Korczak: Jak kochać dziecko. Internat. Kolonie letnie. Dom Sierot (PDF), Instytut Książki, Biuro Rzecznika Praw Dziecka, Warszawa 2013.
• J. Korczak: Prawo dziecka do szacunku (PDF), Instytut Książki, Biuro Rzecznika Praw Dziecka, Warszawa 2012.
• 3 J. Korczak: Pedagogika żartobliwa, w: Dzieła, Warszawa 1994, t. 10, str. 187.
• 4 Patrz W. Lasota (red.): Janusz Korczak w starej i nowej Europie (PDF), Warszawa 2017, str. 13–17 oraz W. Lasota: Efekt Korczaka (PDF) w: M. Michalak (red.): Prawa dziecka wczoraj, dziś i jutro – perspektywa korczakowska, Biuro Rzecznika Praw Dziecka, Warszawa 2018.
• 5 J. Korczak: Jak kochać dziecko. Dziecko w rodzinie (PDF), Instytut Książki, Biuro Rzecznika Praw Dziecka, Warszawa 2012, str. 13.
• 6 W. Lasota (red.): Janusz Korczak w starej i nowej Europie (PDF), Warszawa 2017.
• 7 Patrz: „Scenariusz warsztatów. W poszukiwaniu podmiotowości. Śladami Janusza Korczaka. Część pierwsza.” str. 24-31, w: W. Lasota (red.): Janusz Korczak w starej i nowej Europie (PDF), Warszawa 2017.
• 8 J. Korczak: Jak kochać dziecko. Internat. Kolonie letnie. Dom Sierot (PDF), Instytut Książki, Biuro Rzecznika Praw Dziecka (wyd.), Warszawa 2013, str. 20.