Sytuacja osób należących do mniejszości religijnych oraz osób bezwyznaniowych

Klaus Waiditschka
Stowarzyszenie na rzecz Edukacji Młodzieży i Pracy Socjalnej JuSeV

Osoby uczestniczące w międzynarodowych spotkaniach młodzieży rzadko zgłaszają szczególną potrzebę postępowania zgodnie z zasadami wyznawanej religii lub wypełniania praktyk religijnych. Wyznawana wiara, przynależność do różnych wspólnot religijnych czy też wewnętrzny dystans do kwestii wyznaniowych nie należą do tematów często poruszanych podczas spotkań, nawet jeśli leżą u podstaw naszych wartości i zachowań. Mimo to, dobrze byłoby wydobyć te tematy z „ukrycia” i włączyć do oficjalnego programu polsko-niemieckich spotkań, tak by zostały dostrzeżone i mogły stać się przedmiotem dyskusji.

Są ku temu ważne powody:

• Religia i światopogląd są częścią naszych korzeni kulturowych. W trakcie spotkań międzynarodowych kładziemy nacisk właśnie na spotkania osób reprezentujących różne kultury, jeśli jednak wyłączymy z nich aspekty religijne, to uzyskany obraz będzie niepełny.
• Pytania o to, skąd jesteśmy i dokąd zmierzamy, a więc pytania o charakterze egzystencjalnym, są szczególnie istotne dla młodych ludzi w okresie dorastania. Nie muszą oni jednak postrzegać tego poszukiwania sensu życia w kategoriach religijnych, a nawet mogą traktować je niezależnie od przynależności do konkretnej wspólnoty wyznaniowej. Pytania te jednak dobrze odzwierciedlają to, co zajmuje młodych ludzi niezależnie od granic państwowych i kulturowych.
• Praktyki religijne i różnorodność wyznaniowa mają bardzo różny kształt w Polsce i w Niemczech. I nawet jeżeli w percepcji większości młodych ludzi uczestniczenie we mszy/nabożeństwie i zrytualizowane modlitwy zaliczają się raczej do obszaru życia rodzinnego i nie oznaczają świadomego udziału w praktykach religijnych¹, to jednak nieznajomość albo lekceważenie istniejących różnic może doprowadzić do zaskakujących zmian w programie, a czasami także do konfliktów.

---

Przykład:
Pod koniec października pojechaliśmy z niemiecką grupą na spotkanie do Polski. W uzgodnionym programie nie było tematów dotyczących religii i nie przewidziano szczególnych praktyk religijnych. Po trzech dniach zaczęło się jednak dziać coś, co dla niemieckiej grupy wydawało się dziwne: coraz więcej osób uczestniczących z Polski znikało z placówki kształceniowej, w której realizowano wspólny program, „z powodu pilnych spraw rodzinnych”. Została tylko grupa niemiecka, zaskoczona tą niezwykłą „epidemią”. Dopiero po naszym pytaniu wyjaśniono nam, że w Polsce 1 listopada (Dzień Wszystkich Świętych) całe rodziny udają się wspólnie na cmentarz, by udekorować groby i uczcić pamięć zmarłych. Ten obowiązek wywodzący się z religijnej i rodzinnej tradycji miał dla osób z Polski większe znaczenie niż wynikające ze wspólnego programu zobowiązania wobec grupy niemieckiej. Nie chcąc dopuścić do powstania konfliktu, zdecydowaliśmy się pójść na cmentarz także z grupą niemiecką, aby zobaczyć i doświadczyć, co w Polsce oznacza wizyta na cmentarzu 1 listopada i z jakimi rytuałami się wiąże. Dzięki temu mieliśmy możliwość bezpośredniego doświadczenia ważnej części polskiej kultury, a na koniec – choć nie było tego w planie – podjęliśmy rozmowę o znaczeniu tradycji religijnej w obu krajach.

---

Święta religijne mają w różnych religiach i wspólnotach wyznaniowych większe lub mniejsze znaczenie, wiążą się ze zróżnicowanymi rytuałami i są obchodzone w różnych terminach: na przykład wymieniony tutaj Dzień Wszystkich Świętych w kościele prawosławnym przypada na pierwszą niedzielę po Zielonych Świątkach. Także Wielkanoc i same Zielone Świątki wypadają tam przeważnie innego dnia niż w kościołach zachodnich, a Boże Narodzenie zawsze jest obchodzone w innym terminie. Dlatego przy planowaniu spotkania koniecznie należy uwzględnić ewentualne dni świąteczne i wyjaśnić, czy uda się je włączyć do programu albo pominąć, jeżeli osoby uczestniczące nie przywiązują do nich wagi. Ponieważ z kolei w grupach niemieckich jest coraz więcej osób należących do innych niż chrześcijańskie grup wyznaniowych, przy przygotowywaniu spotkania koniecznością może okazać się korzystanie z takiego kalendarza świąt, który uwzględnia różne religie². Szczególne wyzwania przy planowaniu zajęć dla grupy, posiłków i całego programu pojawiają się wtedy, gdy spotkanie odbywa się w czasie ramadanu³, a w grupie znajdują się osoby praktykujące islam, które nie korzystają z powszechnego w tradycji muzułmańskiej wyjątku pozwalającego w okresie podróży zrezygnować z postu i odbyć go w późniejszym terminie.

A jeśli już mowa o „najważniejszych tradycjach muzułmańskich“, to należy przy tej okazji wspomnieć, że różnorodność wyznaniowa w świecie islamu jest tak samo duża, jak w chrześcijaństwie. Warto więc zawsze dokładnie sprawdzić, nie tylko jaka jest główna religia osób uczestniczących, ale też jaki odłam lub tradycję religijną reprezentują. Do tego zarówno w judaizmie, jak też w chrześcijaństwie i islamie istnieją odłamy o ortodoksyjnym, konserwatywnym lub liberalnym podejściu do nakazów własnej religii i różnych normach postępowania wynikających z ich interpretacji. Osoby o podejściu ortodoksyjnym, konserwatywnym lub liberalnym niejednokrotnie potrafią się lepiej porozumieć z wyznawcami i wyznawczyniami innych religii reprezentującymi podobną postawę niż z prezentującymi odmienne nastawienie przedstawicielami i przedstawicielkami własnego wyznania.

---

Przykład:
Niektóre muzułmanki noszą w przestrzeni publicznej chusty zakrywające włosy na głowie, ponieważ uważają to za swój religijny obowiązek. Ortodoksyjne żydówki również zakrywają włosy, ale nie używają do tego chusty, lecz peruki, przez co ich zachowanie nie rzuca się tak bardzo w oczy i często pozostaje niezauważone przez osoby spoza ich środowiska. Obie grupy są w tym zachowaniu bardziej podobne do siebie nawzajem niż do liberalnych przedstawicielek swoich własnych religii.

---

Przynależność do grup wyznaniowych w Polsce i w Niemczech:

Dane z badań (Niemcy: Forschungsgruppe Weltanschauungen in Deutschland, Polska: wyniki spisu powszechnego z 2021 roku) dotyczące przynależności do grup wyznaniowych nie tylko pokazują, że różnorodność religii i podział społeczeństwa ze względu na przynależność do poszczególnych grup wyznaniowych są w Niemczech większe niż w bardziej homogenicznej pod tym względem Polsce. Dodatkowo wynika z nich, że w Niemczech znacznie więcej ludzi nie identyfikuje się z żadną wspólnotą religijną. Ta ostatnia liczba w ciągu ostatnich lat wyraźnie wzrosła także w Polsce, szczególnie w dużych miastach i wśród młodych ludzi. Osoby o takim światopoglądzie niekoniecznie są „niewierzące”, gdyż właściwie nie wiadomo, w co wierzą, zdeklarowane ateistki i zadeklarowani ateiści i w tej grupie stanowią bowiem mniejszość. Wielu młodych ludzi uważa wiarę i przynależność lub aktywny udział w jakiejś wspólnocie religijnej za sprawy całkowicie odrębne; indywidualna wiara często wręcz składa się z elementów różnych religii i kierunków wyznaniowych. Zainteresowanie kwestiami egzystencjalnymi występuje jednak niezależnie od przynależności do jakiejkolwiek wspólnoty wyznaniowej, a religie – poprzez swą odmienność – są często ogromnie interesujące i atrakcyjne właśnie dla młodych ludzi nie należących do żadnej wspólnoty religijnej⁴.

Metody

Jeżeli w ramach jednej grupy mamy młodzież reprezentującą różne nurty religijne, wyznania i/lub wspólnoty wyznaniowe, a do tego prawdopodobnie jeszcze osoby bez żadnej przynależności religijnej i chcemy sięgnąć do skarbnicy tej różnorodności czyniąc z nich temat spotkania, możemy to uczynić w trzech krokach:

• Spojrzenie w głąb siebie: Co ukształtowało moje przekonania religijnie? W co wierzę dzisiaj? Czy należę do wspólnoty wyznaniowej, czy nie? Z jakiego powodu?
• Szukanie wspólnych elementów w podstawowych pytaniach egzystencjalnych i zachowaniach ukształtowanych pod wpływem religii.
• Słuchanie i rozumienie, zauważanie i szanowanie różnic w celu osiągnięcia pojednania w różnorodności.

• 1 Arbeitsstelle für Jugendseelsorge der Deutschen Bischofskonferenz, Bund der Deutschen Katholischen Jugend (wyd.): Wie ticken Jugendliche? Glaube & Religion, Umweltschutz, Klimawandel & Kritischer Konsum, Liebe & Partnerschaft (PDF), Düsseldorf 2016, str. 17.
• 2 Strona internetowa zawierająca kalendarz międzyreligijny na 2025 rok (w j. niemieckim).
• 3 Muzułmański miesiąc postu, który każdego roku wypada w innym terminie.
• 4 Arbeitsstelle für Jugendseelsorge der Deutschen Bischofskonferenz, Bund der Deutschen Katholischen Jugend (wyd.): Wie ticken Jugendliche? Glaube & Religion, Umweltschutz, Klimawandel & Kritischer Konsum, Liebe & Partnerschaft (PDF), Düsseldorf 2016, str. 23.