Sytuacja osób z doświadczeniem uchodźstwa

Klaus Waiditschka
Stowarzyszenie na rzecz Edukacji Młodzieży i Pracy Socjalnej JuSeV

Europa Środkowa od zawsze była areną ruchów migracyjnych. Migracje miały miejsce także pomiędzy Polską a Niemcami. Wynikały po części z własnych niezależnych decyzji, ale bywały też następstwem wojny. W ostatnich latach coraz więcej ludzi z różnych rejonów świata szuka w naszych krajach schronienia przed wojną lub kryzysem. Szczególnie dużą liczbę uchodźców i uchodźczyń przyjęły Niemcy. Ludzie ci – niezależnie od tego, czy mieszkają u nas tylko czasowo, czy na stałe – są częścią naszego społeczeństwa i w pełni uczestniczą w życiu szkół lub organizacji, do których należą. Dzieci i młodzież biorą więc także udział w międzynarodowych spotkaniach młodzieży.

Kraje pochodzenia i liczba przyjętych uchodźczyń i uchodźców (dane z 2022 roku, na podstawie liczby wniosków złożonych w 2022 roku).

w Polsce	w Niemczech
ogółem: 7 878	ogółem: 217 673
z Białorusi: 2 981	z Syrii: 70 976
z Ukrainy: 1 542	z Afganistanu: 36 358
z Rosji: 1 351	z Turcji: 23 938
z Iraku: 385	z Iraku: 15 175

W tym samym okresie wniosek o udzielenie azylu za granicą złożyło 208 Polek i Polaków (w większości w USA, Kanadzie i Wielkiej Brytanii) oraz 288 obywatelek i obywateli Niemiec (przede wszystkim w USA, Rosji i Kanadzie).

Odsetek osób z doświadczeniem migracji (nie tylko osób zmuszonych do opuszczenia swojego kraju, ale także migrujących z powodów ekonomicznych czy też przyjeżdżających na studia itd.) w ogólnej liczbie ludności wynosi w Polsce 3% (dane z lipca 2022 roku), w Niemczech zaś ok. 29,7% (dane z 2023 roku).

Źródło: Strona internetowa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) oraz strona Federalnej Centrali Kształcenia Obywatelskiego (w j. niemieckim).

Małoletnie osoby z doświadczeniem uchodźstwa są przede wszystkim dziećmi i młodymi ludźmi. Są to jednak osoby szczególnie wrażliwe ze względu na wyjątkową sytuację, w której się znalazły. Wiele z nich – albo w swoim kraju pochodzenia, albo w trakcie ucieczki – było świadkami potwornej przemocy (działań wojennych, zniszczeń, masowych mordów, utraty bliskich itd.). Ich edukacja szkolna została przerwana na kilka tygodni lub miesięcy, a czasem nawet lat, często nie znają też języka kraju, w którym się znalazły.

Szczególną kategorię wśród uchodźczyń i uchodźców stanowią dzieci i młodzi ludzie, którzy musieli opuścić swoje ojczyzny bez dorosłych. Są pozbawieni opieki i wsparcia w okresie dorastania, które w normalnej sytuacji powinna im zapewnić rodzina. Martwią się też o krewnych, których musieli zostawić w niebezpiecznych regionach. Brakuje im elementarnego poczucia bezpieczeństwa, niejednokrotnie mają też za sobą traumatyczne przeżycia.

Choć zadanie leczenia traumy należy pozostawić osobom specjalizującym się w temacie (m.in. psychoterapeutkom i psychoterapeutom), to uczestnictwo w różnych formach pracy z młodzieżą może przyczynić się do wzrostu rezyliencji¹ małoletnich osób z doświadczeniem uchodźstwa, pomagając im uporać się z trudną sytuacją życiową. Nie sposób przecenić znaczenia zabawy, sportu, zajęć w czasie wolnym czy możliwości wyznawania swojej religii dla procesu odzyskiwania poczucia własnej wartości, budowania wewnętrznej siły i przezwyciężania stresu. Nie bez znaczenia jest też tworzenie wspólnych zespołów z osobami urodzonymi w danym kraju lub mieszkającymi w nim od dłuższego czasu.

---

Szczególne wyzwania dla spotkań polsko-niemieckich

Dzięki małoletnim osobom z doświadczeniem uchodźstwa uczestniczącym w spotkaniach polsko-niemieckich wzrasta kulturowa różnorodność grupy. Trenerki i trenerzy z doświadczeniem prowadzenia międzynarodowych spotkań młodzieży dysponują ekspercką wiedzą w dziedzinie edukacji międzykulturowej, a to stanowi znakomitą podstawę dla włączenia osób z doświadczeniem migracji w ramach realizowanych programów. Rozsądnym rozwiązaniem jest też włączenie dodatkowych osób z doświadczeniem uchodźczym lub korzeniami w kulturze, z której wywodzą się młodzi ludzie, do zespołów prowadzących spotkania. Takim osobom – ze względu na możliwość pośrednictwa międzykulturowego – łatwiej będzie rozpoznać i uwzględnić szczególne potrzeby osób z biografią migracyjną.

Dzieci i młodzież uczą się języków obcych z reguły szybciej i z większą łatwością niż dorośli. Mimo to należy założyć, że umiejętność rozumienia ze słuchu i swoboda wypowiedzi w języku polskim lub niemieckim będzie w grupie małoletnich osób z doświadczeniem uchodźstwa – w szczególności w ciągu pierwszych dwóch lat po przybyciu do nowego kraju – wyraźnie ograniczona. Polski i niemiecki na zawsze pozostaną też dla nich językami obcymi. Podczas gdy osoby uczestniczące z Polski i Niemiec często porozumiewają się po angielsku – jeżeli akurat nie uczą się języka kraju partnerskiego – to w przypadku dużej części dzieci i młodzieży z biografią migracyjną (w zależności od kraju pochodzenia, np. Afganistan albo kraje arabskie) również angielski zupełnie albo niemal całkowicie nie nadaje się do użycia jako narzędzie komunikacji. Do tego dzieci i młodzi ludzie najczęściej nie są w stanie uczyć się dwóch języków obcych jednocześnie, koncentrują się więc na języku kraju przyjmującego. W odniesieniu do programu spotkania oznacza to, że należy w nim przede wszystkim wykorzystywać metody i środki interaktywne, niewerbalne lub wizualne, aby w jak największym stopniu ograniczyć potrzebę komunikacji werbalnej. Pomocne może też być przećwiczenie i stosowanie tzw. „języka łatwego do czytania”².

Włączenie dzieci i młodzieży z biografią migracyjną do grupy uczestniczącej w spotkaniu zwiększa też różnorodność religijną. Błędne jest przy tym założenie, że znajdą się wśród nich wyłącznie osoby wyznające islam. W ostatnich latach w Syrii i Iraku najbardziej zagrożoną i prześladowaną grupą ludności były akurat osoby związane z religią chrześcijańską oraz reprezentujące inne mniejszości religijne (np. jezydyzm), dlatego to właśnie oni stanowią zdecydowaną większość w grupie uchodźczyń i uchodźców. W kwestii metod radzenia sobie z różnorodnością religijną i zróżnicowanymi praktykami wyznaniowymi podczas międzynarodowych spotkań młodzieży odsyłamy do artykułu „Sytuacja osób należących do mniejszości religijnych oraz osób bezwyznaniowych”.

Kolejne wyzwanie towarzyszące omawianym spotkaniom jest natury prawnej: podczas gdy wymiana organizowana w kraju, który przyjął uchodźczynie i uchodźców, nie pociąga za sobą żadnych problemów prawnych, a oni sami są traktowani jak pozostała młodzież, to już spotkanie w kraju partnerskim wymaga uwzględnienia kilku specyficznych elementów. Jeżeli nasz uczestnik lub nasza uczestniczka ma pozwolenie na pobyt, to wymiana w innym państwie członkowskim UE z reguły nie stanowi problemu. Inaczej będzie w przypadku, gdy osoba dysponuje jedynie zezwoleniem na pobyt do czasu zakończenia postępowania o udzielenie azylu, bo ono nie uprawnia do przekraczania granicy. Również dzieci i młodzież ze zgodą na pobyt tolerowany z zasady nie mogą wyjeżdżać za granicę. Urzędy ds. cudzoziemców w indywidualnych przypadkach mogą jednak zrobić wyjątek. Jeżeli tak się stanie, urząd – po otrzymaniu odpowiedniego wniosku – wystawia dokument uprawniający zainteresowanego do powrotu. Ogólnie można powiedzieć, że w przypadku wymiany szkolnej wnioski takie są zwykle rozpatrywane pozytywnie, szczególnie jeżeli na wymianę udaje się cała klasa, bo przecież zawsze da się wysunąć argument, że żadnej uczennicy i żadnego ucznia nie można wykluczyć z przewidzianych dla ich klasy zajęć. Dużo trudniej jest uzyskać pozwolenie przy wymianie pozaszkolnej, bo udział w niej jest sprawą indywidualną i dobrowolną. Zawsze należy jednak podjąć dialog z właściwym urzędem ds. cudzoziemców. Warto też wyjaśnić, czy potrzebne będzie dodatkowe ubezpieczenie i jak można je uzyskać, albo czy nie trzeba będzie wykupić specjalnego ubezpieczenia od kosztów leczenia za granicą.

---

Metody integracji osób z doświadczeniem uchodźstwa

Nie istnieją metody specjalnie dedykowane integracji osób z doświadczeniem uchodźstwa w grupie podczas wymiany międzynarodowej, bo przecież młodzi ludzie z doświadczeniem migracji to takie same osoby jak cała reszta ich rówieśniczek i rówieśników. Metody z zakresu edukacji międzykulturowej³, które normalnie wykorzystuje się przy polsko-niemieckiej wymianie młodzieży, nadają się także na spotkania, w których uczestniczą osoby z biografią migracyjną, oczywiście pod warunkiem odpowiedniego uwrażliwienia na większą różnorodność kulturową. Edukacja międzykulturowa staje się wtedy instrumentem, który służy nam do nieco lepszego zrozumienia innych i nas samych jako części grupy biorącej udział w spotkaniu, a przez to ułatwia zrozumienie złożoności współczesnego świata.

Uchodźczynie i uchodźcy często mają wątpliwości – zwłaszcza jeśli dotyczące ich postępowanie o udzielenie azylu jest nadal w toku – czy mogą publicznie opowiadać (a w tym kontekście także wypowiedź w grupie uczestniczącej w spotkaniu młodzieży należy uznać za publiczną) o bezpośrednich i indywidualnych powodach swojej ucieczki, o jej przebiegu oraz doświadczeniach zebranych w trakcie jej trwania. Może to być uwarunkowane powodami natury prawnej, bo takie informacje mogą wpłynąć na postępowanie w sprawie przyznania statusu uchodźcy. Często jednak przyczyną są trudności emocjonalne towarzyszące odpowiadaniu na pytania o powody ucieczki i związane z nią doświadczenia. Oznaczają bowiem rozdrapywanie ran, wywołują chaos uczuciowy i mogą doprowadzić do całkowitego zablokowania. Rozmowy na takie tematy bezwzględnie wymagają więc poczucia bezpieczeństwa i ogromnych pokładów zaufania, a to kryteria, które nie zawsze udaje się spełnić przy tak krótkich procesach pedagogicznych, jakimi są spotkania młodzieży. Jeżeli jednak ta tematyka rzeczywiście ma stać się przedmiotem dyskusji, to zawsze należy najpierw zapytać osób z doświadczeniem uchodźstwa, czy wyrażają na to zgodę i bezwzględnie trzeba uszanować granice, których nie chcą przekroczyć.

• 1 Termin rezyliencja oznacza zdolność człowieka do sprostania nadzwyczajnym wymaganiom i przezwyciężania wyjątkowych trudności bez uszczerbku dla zdrowia psychicznego.
• 2 Tak zwany język łatwy do czytania to prosty język opierający się na specjalnych zasadach, w którym sposób wyrażania się ma przede wszystkim zagwarantować przystępność wypowiedzi. Zasady rządzące tym językiem (w Niemczech) są publikowane przez istniejącą od 2006 roku sieć (od 2013 stowarzyszenie) o nazwie Netzwerk Leichte Sprache.
• 3 Zob. S. Hauff, K. Hülsmann, N. Krasowska, H.-M. Liedtke, J. M. Rösch, K. Waiditschka: W tej zabawie jest metoda! Podręcznik dla praktyków polsko-niemieckiej wymiany młodzieży (PDF), PNWM, Warszawa/Poczdam 2018 lub Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji. Narodowa Agencja Programu MŁODZIEŻ (wyd.): Uczenie się międzykulturowe. Pakiet szkoleniowy nr 4. T-Kit.
• 4 ICL = Intercultural Learning (międzykulturowe uczenie się).