Narzędzie do opisywania różnic kulturowych

Dominika Cieślikowska
Psycholożka, trenerka,
członkini Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej

O tym, że ludzie są z jednej strony do siebie podobni,
ale z drugiej strony różni. 

Wszyscy musimy jeść (odwołując się do najbardziej podstawowych potrzeb fizjologicznych), ale to, w jaki sposób zaspokajamy tę potrzebę, może się różnić zależnie od osoby i jej indywidualnych preferencji, sytuacji oraz tego, że czasem nie doceniamy norm i wartości kulturowych. Zwyczaje jedzeniowe można, w kontekście międzykulturowości, porównywać tak samo, jak wiele innych aspektów życia, np. podejście do czasu (punktualność, tempo życia, znaczenie przeszłości, teraźniejszości czy przyszłości), znaczenie grupy i jednostki w życiu społecznym, priorytety przy określaniu wagi różnych relacji między ludźmi, a także dylemat, co ma pierwszeństwo: ludzie czy zadania. 

Badaczki i badacze zaczęli do porównywania kultur używać narzędzia zwanego wymiarami, czyli linii, gdzie na skrajnych pozycjach nazywają przeciwstawne tendencje, a dany kraj umieszczają, zgodnie z wynikami badań, pomiędzy następującymi ekstremami:

• kolektywizm — indywidualizm,
• ceremonialność — spontaniczność,
• tradycja/orientacja na przeszłości — nowoczesność/orientacja na przyszłości,
• zadania — relacje,
• kultura — natura,
• wysoki kontekst — niski kontekst.

---

O tym, jak badacze i badaczki porównali zachowania ludzi z różnych kultur 

Kilka różnych grup badaczek i badaczy opisało zagadnienie różnic kulturowych w ujęciu wymiarów. Jedną z najbardziej popularnych koncepcji jest metoda porównywania Geerta Hofstede¹ (zob. także Trompenaars i Humpden-Turner² oraz Hall³). Badacz, pracując dla firmy międzynarodowej, chciał pomóc współpracowniczkom i współpracownikom z różnych krajów lepiej się porozumiewać i przewidywać zachowania osób z różnych kultur. Mimo, że firma wprowadzała uniwersalne zasady współpracy, dochodziło do różnych nieporozumień i konfliktów, gdyż osoby w niej pracujące kierowały się nawykami i przyzwyczajeniami wyniesionymi ze swoich kulturowych środowisk. Wyobraźmy sobie spotkanie firmowe (czy nawet zebranie szkolne) zwołane na 9:00, na które mają przyjść osoby z różnych krajów. Znając różnice kulturowe w podejściu do czasu, można przewidzieć, że część osób pojawi się równo o 9:00, kilka innych będzie już od 8:45 czekać przed salą, kolejni przybędą o 9:15, a być może nie zabraknie też takich, którzy stawią się o 10:00, argumentując, że musieli przeprowadzić ważną rozmowę lub zjeść porządne śniadanie. 

Powstaje pytanie: kto będzie o czasie? Zależnie od tego, którą grupę wybierzemy, ujawnimy w ten sposób swoje (indywidualne i kulturowe) podejście do czasu. Patrząc z perspektywy wymiarów międzykulturowych wszystkie osoby przyszły o czasie, tylko, że każda trochę inaczej rozumiała koncepcję czasu. Wielu ludzi obecnie mierzy czas zegarkiem (kultury monochroniczne), ale zostali wychowani w różnych przekazach, co oznacza punktualność. Jedni będą wierzyć, że bycie na czas jest wtedy, gdy na zegarku pojawia się dokładnie ta godzina, na którą się umówili, drudzy, że nieco przed wyznaczoną godziną, a jeszcze inni, że punktualność mieści się w przedziale np. do 15 minut po wyznaczonej godzinie. Dla osób reprezentujących kultury polichroniczne, zegarek jest tylko jednym z wyznaczników czasu, obok innych priorytetów, zadań czy wartości. Dlatego bycie o czasie oznacza dla nich pojawienie się na miejscu po załatwieniu najpilniejszych spraw, zgodnie z obowiązującą hierarchią wartości (np. związaną ze sprawami rodzinnymi). Wymiary kulturowe mają pomóc opisać zjawisko różnic kulturowych na poziomie faktów, bez oceniania i interpretowania zachowań przez pryzmat własnych preferencji kulturowych. Dlatego w powyższym przykładzie posługiwałam się terminem bycia o czasie (różnie co prawda postrzeganym w różnych kulturach), a nie bycia punktualnie (co jest już interpretacją i oceną podejścia do czasu wedle konkretnej koncepcji).

---

Jak Geert Hofstede porównał kultury  

Geert Hofstede, pionier porównywania kultur, zbadał ludzi z blisko 70 krajów. Interesowało go to, jak kultura kształtuje wartości i zachowania ludzi. Wprowadził on model pięciu wymiarów (w toku dalszych badań dodał jeszcze szósty), według którego można porównać wartości cenione przez ludzi w poszczególnych krajach. Jego koncepcja pomaga porównywać wybrane kraje (strona w j. angielskim) przez pryzmat poniższych wymiarów (poniższe wyniki odnoszą się do Polski, Niemiec, Ukrainy i Turcji) : 

• podejście do dystrybucji władzy (poszczególne społeczeństwa są zorganizowane według bardziej lub mniej hierarchicznej struktury, gdzie miejsce jednostki w danej strukturze może mieć duże lub małe znaczenie dla jej życia i relacji w grupie). Wyniki otrzymane przy pomocy porównywarki na stronie internetowej wskazują Niemcy jako najmniej, a Ukrainę jako najbardziej hierarchiczny z czterech przebadanych krajów. Polska i Turcja – jako dość zbliżone do siebie – plasują się gdzieś w połowie skali (patrz rysunek poniżej).

• podejście do indywidualizmu i kolektywizmu (wymiar ten pokazuje, czy ludzie definiują siebie bardziej jako „ja” czy „my” czy czują się bardziej niezależnymi, samodzielnymi jednostkami czy członkiniami/członkami grup społecznych, a także, co jest dla nich ważniejsze: poczucie przynależności do grupy czy realizacja indywidualnych potrzeb, pragnień i zadań). Najbardziej indywidualistycznie zorganizowanym krajem są Niemcy, niewiele mniej Polska, natomiast Turcja, a szczególnie Ukraina, w sposobie funkcjonowania jednostek i grup bardziej cenią kolektywizm niż indywidualizm.

• przewaga cech „męskich” i „kobiecych” (kultury dzielą się na te, gdzie głównym motorem działań jest sukces, zadanie, rywalizacja, czyli bardziej stereotypowo „męskie” cechy, w odróżnieniu od kultur tzw. „kobiecych”, które charakteryzuje większa dbałość o relacje, pomoc i stosunki międzyludzkie). Niemcy i Polska w badaniach Geerta Hofstede jawią się jako bardziej męskie, zaś Turcja, a szczególnie Ukraina, jako kobiece. 

• unikanie niepewności (w jednych krajach ludzie czują się swobodniej bez rygorystycznie wyznaczanych zasad, tolerując więcej niepewności i nieprzewidywalności, podczas gdy w innych kulturach minimalizowanie ryzyka niepewności będzie wiązało się z wypracowywaniem zasad, procedur, przepisów i ściślejszym ich przestrzeganiem). Wszystkie porównywane kraje, zgodnie z modelem Hofstede, dość mocno unikają niepewności, ale przywiązanie do zasad, procedur i praw jest szczególnie ważne dla Ukrainy i Polski.

• podejście do przyszłości (wymiar mierzący potrzebę planowania, patrzenia w przyszłość lub po przeciwnej stronie: preferencję oglądania się w przeszłość, celebrowania tego, co było). Kultura polska nie koncentruje się na planowaniu przyszłości. Nieco bardziej długodystansowe podejście charakteryzuje Turcję i Ukrainę, a najbardziej przyszłościowo zorientowanym narodem są Niemcy. 

• pobłażliwość/rygor w życiu (wymiar ten opisuje stopień w jakim ludzie kontrolują swoje pragnienia i impulsy lub im ulegają, kierując się nimi w życiu). Można powiedzieć, że wszystkie cztery wybrane kraje są raczej restrykcyjne i mało folgujące swoim pragnieniom. Szczególnie dotyczy to Ukrainy, ale też w dużym stopniu Polski i Niemiec. Z badania wynika, że Turcja jest krajem, w którym ludzie najbardziej potrafią cieszyć się życiem.

Osoby zainteresowane porównaniem kultur przez pryzmat tych obszarów i rozszerzeniem wiedzy o modelu opisującym wymiary, mogą zajrzeć na stronę internetową Compare Countries (w j. angielskim).

---

Jak korzystać z wymiarów 

Wymiary, jako pewne uogólnienia, mogą być cenną wskazówką podczas przygotowań do wyjazdu do innego kraju. Rozszerzając swoje kompetencje międzykulturowe, można sięgnąć po nie i sprawdzić charakterystykę danego kraju. Jednak nie warto się ich kurczowo trzymać, bo w indywidualnych relacjach uśrednione wyniki statystycznych badań mogą okazać się zwodnicze. To czy nasz kolega z Niemiec tureckiego pochodzenia będzie bardziej „turecki”, „niemiecki” czy „międzynarodowy”, zależy od wielu czynników, między innymi od jego okoliczności życiowych. Wymiary pomagają jedynie przewidzieć obszary szczególnie wrażliwe dla międzynarodowej współpracy, gdzie pojawić się może prawdopodobieństwo różnicy lub podobieństwa. Każdy człowiek jest unikalną mozaiką różnych wpływów, cech, wartości i dlatego każde spotkanie będzie miało wyjątkową i niepowtarzalną dynamikę, na którą można się jedynie do pewnego stopnia przygotować. Takie przygotowanie będzie szczególnie cenne dla osób unikających niepewności (czyli zarówno dla statystycznych Polek i Polaków, Niemek i Niemców, Ukrainek i Ukraińców czy Turczynek i Turków). Warto samodzielnie sprawdzić, na ile pomocne jest przewidywanie zachowań ludzi z różnych kultur i jaka jest znajomość własnej kultury. Praktykowanie uważności, refleksyjności, rezygnacji z ocen i interpretacji oraz monitorowanie własnego stosunku emocjonalnego do konkretnych aspektów międzykulturowej wymiany może okazać się najskuteczniejszym narzędziem wspierającym spotkania międzyludzkie.  

• 1G. Hofstede: Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007.
• 2F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner: Siedem wymiarów kultury: znaczenie różnic w działalności gospodarczej, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002.
• 3E. Hall: Bezgłośny język, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987.
  E. Hall: Ukryty wymiar, Muza, Warszawa 2003.
  E. Hall: Poza kulturą, PWN, Warszawa 2001.
  E. Hall: Taniec życia. Inny wymiar czasu, Muza, Warszawa 1993.
  E. Hall: Czwarty wymiar w architekturze: studium o wpływie budynku na zachowanie człowieka, Muza, Warszawa 2001.