„My” i „Oni”

Malina Baranowska-Janusz
Psycholożka międzykulturowa i trenerka antydyskryminacyjna

• „My” i „Oni” (PDF)

Zarówno w życiu codziennym, jak i w pracy z ludźmi, jednym z bardzo ważnych zagadnień są mechanizmy międzygrupowe. Żyjemy w grupach i podgrupach, począwszy od rodziny, w której się urodziliśmy, poprzez znajomych, a kończąc na grupie narodowej czy etnicznej. Każda/y z nas, stawiając sobie pytanie „kim jestem?”, odpowie na nie odwołując się do swoich dwóch tożsamości: indywidualnej i grupowej. Wszystkie odpowiedzi zwierające cechy osobiste, a więc: jestem wysoka/i, oczytana/y, itp., będą związane z tożsamością indywidualną. Drugi rodzaj tożsamości odnosi się do przynależności grupowych czy ról społecznych, jakie pełnimy: jestem córką/synem, Polką/Polakiem, uczennicą/uczniem, pracownicą/pracownikiem, itp.

Tożsamość jest szczególnie ważną kwestią w pracy z grupami międzynarodowymi, ponieważ przynajmniej jeden z jej aspektów, jakim jest przynależność narodowa czy etniczna, jest wtedy bardziej wyeksponowany. Wynika to z różnorodności osób tworzących daną grupę. Tożsamość narodowa lub etniczna – wraz z wieloma innymi cechami, jak: wiek, płeć metrykalna, miejsce urodzenia, sprawność lub jej brak – jest wrodzona, niezależna od nas i właściwie niezmienna, dlatego praca z nią wymaga dużej uważności i wrażliwości.

Kwestia ta jest tym bardziej istotna, gdyż do wymienionych wyżej cech tożsamości odwołują się najczęściej mechanizmy międzygrupowe, oparte na postrzeganiu grupy jako własnej czy obcej i ich kategoryzowaniu¹. Spotykając się z przedstawicielami danej grupy, najpierw sięgamy do najbardziej dostępnej nam wiedzy, czyli stereotypów (uproszczonych przekonań). Następnie pojawiają się uprzedzenia (stereotypy + emocje wobec danej grupy), oraz dyskryminacja (czyli dwa pierwsze + działanie wykluczające lub umniejszające).

Pracując z grupą dobrze jest być świadomym tego, na czym bazują stereotypy i uprzedzenia oraz rozpoznawać komentarze lub zachowania dyskryminujące. Dwa sposoby, które pozwalają je niwelować, to: prawdziwy, osobisty kontakt z reprezentantką/em grupy, który pozwala poznać daną osobę i jej historię, metaforyczne „wyjęcie jej z worka” z napisem „oni”: „ci Niemcy”, „ci Polacy”. Drugi to refleksyjna, nieoczywista praca twórcza. Najnowsze badania² nad stereotypami pokazują, że ludzie stają się bardziej otwarci na odmienność, gdy wcześniej wspólnie wykonają kreatywną pracę, np. poszukują nieschematycznych rozwiązań dla znanego prostego zadania.

Jak pielęgnować w grupie różnorodność pozbawioną stereotypów? Dobrym sposobem jest rozbijanie podgrup, rozmowa o osobistych historiach, unikanie generalizowania, proponowanie twórczych zadań, praca na podobieństwach, akceptacja różnic i konsekwentne reagowanie na przejawy dyskryminacji.

Jeśli nie jesteśmy pewni, czy przypadkiem nie operujemy stereotypowymi i dyskryminującymi stwierdzeniami, przed rozpoczęciem pracy z grupą międzynarodową możemy odpowiedzieć sobie na następujące pytania:

1. Jakie pierwsze skojarzenia przychodzą mi do głowy o grupie, z którą mam pracować? Skąd się one wzięły? Czy bazują na osobistych doświadczeniach czy na zasłyszanych opiniach?
2. Czy kiedyś czułem/am się oceniany/a z powodu tego, kim jestem? Jaka to była sytuacja? Z jakiego dokładnie powodu tak było? Jak się wtedy czułem/am?

• 1 Więcej informacji na ten temat można znaleźć w M. Branka, D. Cieślikowska (red.): Edukacja Antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski (PDF), Kraków 2010, str. 66-88.
• 2 K. Piber-Dąbrowska, G. Sędek: Spostrzeganie bez uprzedzeń i stereotypów – zarys problematyki, w: Psychologia Społeczna 2006 02 (02), str. 7-12.